KÖKLER VE EKLER
KÖK VE EK (ŞEKİL BİLGİSİ)
Bir sözcüğü oluşturan bölümler şunlardır:
Kök: Sözcüğün anlam taşıyan ek almamış en küçük parçasına kök denir. Kök ile kelimenin ek almış hali arasında anlam ilişkisi olmalıdır.
Konuşanlar à kökü Konuş- ‘tır. Konu değil. Konu kelimesi de anlamlı en küçük parçadır ancak konuşan ile konu arasında bir anlam ilişkisi yoktur.
İki çeşit kök vardır:
a) Ad (isim) soylu kökler: Kavramları ve doğadaki canlı cansız bütün varlıkları tek tek ya da toplu olarak karşılayan sözcüklere İSİM denir. Örneğin, “Her sabah süt içerim.” Cümlesinde süt isimdir.
Ev, ağaç, güzel, aşk
b) Eylem (fiil) soylu kök: Varlıkların hareketlerini karşılayan sözcüklere “FİİL” denir.
Bu kitabı oku. à okumak sözcüğü bir eylemi karşılar.
git- kal- gel-
c) Ortak Kök(Özdeş Kök): Türkçe sözcüklerde bazı kökler hem eylem hem de ad soylu olarak kullanılabilir. Bu sözcüklerin yazılışları aynıdır. Bu sözcükler arasında anlam ilişkisi vardır. Bu tür kökteki sözcüklerden biri isimse diğeri fiil kökü olmak olmak zorundadır.
Tat – Tat(mak) *savaş- savaş(mak) *boya- boya (mak)
Eski-eski(mek) *sıva- sıva(mak) * barış-barış(mak)
d) Sesteş(Eşsesli) Kök:
Bazı köklerin yazılışları aynı ancak anlamları farklıdır. Bu tür kökler arasında hiçbir anlam ilişkisi yoktur. Ortak kök gibi biri isimse diğeri fiil olma zorunluluğu yoktur.
* Bu yaz çok güzel şiirler yaz.
1. yaz: İsim soylu kök (mevsim)
2. yaz: Eylem soylu kök.
* Arabanın camını kıran bu iri taştı. taş: isim soylu kök
* Ateşteki çorba taştı. Taş-: eylem soylu kök
Ek: Yeni bir sözcük türetmek veya cümle içerisinde sözcükler arasında ilişki kurmak için kök veya gövdelerin sonuna getirilen ses veya ses topluluklarıdır. Ekler tek başlarına bir anlam ifade etmezler.
Türkçede ekler türlerine (görevlerine) göre iki ana bölümde toplanır:
1.YAPIM EKLERİ:
Sonuna geldiği sözcüğün anlamını veya türünü yahut hem anlamını hem türünü değiştiren eklerdir.
A) İsimden isim yapan ekler:
-lik (lık, luk, lük) eki
a) Araç adları yapar.
*göz - lük *kalem – lik *kol - luk *çiçek - lik
b) Yer adları yapar.
*kitap - lık *kömür – lük *taş - lık
c) Meslek adları yapar.
*demir - ci - lik *satı - cı – lık *çiçek - çi -lik * yağ - cı – lık
d) Soyut adlar yapar.
*güzel - lik * iyi –lik *insan - lık *cimri -lik
e) Varlıkların bol olduğu yer anlamını katar.
*çam - lık * orman – lık *zeytin – lik *kum - luk
-ci (cı, cu, cü) eki
a) Meslek adları yapar.
*kitap - çı *balık – çı *inşaat - çı * süt - çü
b) Seven ya da yandaş anlamı katar.
*milliyet - çi * barış – çı *özgürlük - çü
c) Davranış biçimleri belirten türetmeler yapar.
*şaka - cı *kavga – cı
-li (lı, lu, lü) eki
a) Sıfatlar türetir.
*tuz - lu (yemek) *hırs - lı (adam) *biber - li (sos)
* saygı - lı(öğrenci) *toz - lu (yol) *su - lu (yemek)
b) Bir yere bağlı olduğunu bildiren adlar yapar.
Avrupa - lı / Ankara – lı Balıkesir - li
-ce (-ca) eki
a) Dil adları yapar.
*Türk - çe *Alman – ca *İngiliz - ce
b) -e göre anlamı katar.
*biz - ce *ulus – ça *siz - ce * öğretmen - ce
c)Gibilik anlamı katar.
*tilki - ce *dost – ça *asker - ce *kardeş - çe
d) Küçültme anlamı katar.
*büyük - çe * geniş – çe *yavaş - ça *uzun - ca
B) İsimden eylem yapan ekler:
-le (la) eki
*kötü - le - *baş - la - * taş -la - *haş - la –
-se (sa) eki
*benim - se - *garip - se - * su - sa - *hafif - se –
(- laş , - leş) eki
*şaka - laş - *dert - leş - * selam - laş –
- l eki
*kısa - l - *ince - l –
-ar eki
*Mor-ar- *sarı-ar-(sarar-)
C) Eylemden isim yapan ekler:
(-ak,-ek) eki
*uç-ak *kaç-ak *kay-ak *dur-ak *yat-ak
(-ıcı,-ici) eki
*koş-ucu * uyku-cu *at-ıcı *yırt-ıcı *sat-ıcı
(-gi,gı,gu,gü) eki
*sil-gi * yer-gi *der-gi * sez-gi *bil-gi
(-iş , ış, uş, üş) eki
*sat – ış * uyar-ış *bak – ış * haykır-ış
(-gıç) eki:
*Dal-gıç *bil-giç
(-gin) eki:
*Bil-gin *gez-gin *seç-gin(seçkin)
(ı) eki:
*Yaz-ı *kaz-ı
D) Eylemden Eylem Yapan Ekler
(-tır) eki
*sat - tır - * koş - tur - * it - tir – *gül-dür-
(- iş) eki
*koş - uş - *kaç - ış - * gül-üş- * uç – uş *bak – ış –
(ıl) eki
*say - ıl- *iç - il - *bay - ıl - *aç - ıl – *döv-ül-
(ın) eki
*kaç - ın - *sal - ın - *giy - in - *bak – ın –
(-dir) eki
*bil - dir - *yol - dur - * sal - dır- *ver - dir – * al-dır-
(- t) eki
*oku - t - * boya - t - * sap - ıt - *uza - t -
2.ÇEKİM EKLERİ à 2.A.İsim Çekim Ekleri
Sonuna geldiği sözcüğün anlamını ve türünü değiştirmeyen fakat onu kişiye, yere, zamana varlığa bağlayan; farklı bir duruma sokan, ekler çekim ekleridir.Başlıca çekim ekleri şunlardır:
a. Çokluk eki b. Hal ekleri c. Eşitlik eki
d. İyelik eki e. İlgi eki
a. Çokluk Eki
Asıl işlevi isimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirmektir.
a) İsimleri çoğaltır;
* Kitaplar çok güzelmiş.
* Çiçekler sulandı mı?
b) Aile anlamı verir, (-gil) eki yerine kullanılır;
* Bülentler bize gelecekmiş.
* Teyzemler yeni bir araba almış.
c) Özel isimlere "gibi, benzerlik" anlamı katar.
* Bu ulus nice Atatürk'ler yetiştirir.
* Bu ülkeyi Mehmet'ler kurtarır.
d) Sözcüğe abartma anlamı katar.
* Sınavı kazanınca dünyalar benim olacak.
e) Zaman bildiren sözcüklere gelerek onlara "her" anlamı katar.
* Sabahları bir saat spor yaparım. (Her sabah)
f)Benzerleri anlamı katar.
Tarihimizde nice Fatihler vardır bizim.
g)Saygı anlamı katabilir:
Vali beyler buraya geliyormuş.
h)Küçümseme, alay anlamı katabilir.
Küçük beyler neredelermiş?
I)Aşağı-yukarı(yaklaşık) anlamı katabilir:
On yaşlarında zeki bir çocuktu.
i)Soy sop anlamı katabilir:
Osmanlılar bu topraklarda hüküm sürdü.
b. Hal Ekleri
İsim soylu sözcüklere gelerek onların yüklemle ya da diğer sözcüklerle ilgilerini sağlayan eklerdir.
1. – i(ı,u,ü) hal eki (yükleme-belirtme hali): Sonuna geldiği sözcüğü belirgin kılar .
*Ev - i gördüm. *Odun - u yardım.
Fiilin neyi etkilediğini gösterir. Fiile sorulan “kimi, neyi” sorularına cevap verir.
2. – e(-a) hal eki (yönelme-yaklaşma hali): Genelde yönelme anlam ilgisi kurar.
* Eve gidiyorum (yönelme- yer)
*Yaza gelecekler.” cümlesinde zaman bildirir; zarf yapar.
*Beş bin liraya aldım.” cümlesinde miktar bildirerek zarf yapar.
*Bu hediyeyi size aldım.(sizin için )
* Çalışmaya gidiyorum. (çalışmak amacıyla, için)
* Saatini havuza düşürdü. (havuzun içine)
* Kitabı masaya bırak. (masanın üstüne)
*Konuyu baş başa görüşelim.(İkileme oluşturmuş)
à Bu ek “ben” ve “sen” şahıs zamirlerine geldiğinde, zamirlerin yapısını değiştirir ve onları “bana”, “sana” şekline çevirir.
3. – de(-da, -te, ta) hal eki (bulunma, kalma hali)
* Üç gün çadırda kaldık.
*“Evde bekliyor.” cümlesinde yer bildirir.
*“Ayakta bekliyor.” cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış.
*“3'te gelecek.” cümlesinde zaman bildirerek zarf yapmış.
*“Onlar gözde insanlar.” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış. Elbette bu durumda yapım eki olmuş.
*”Parmak kalınlığında sopası vardı.” Benzerlik anlamı katmış.
*”Bahçede ev boyunda ağaçlar vardı.” Ölçü anlamı katmış.
4. – den (-dan,-ten, -tan) hali (ayrılma, çıkma durumu)
* Denizden geliyormuş. (yer-ayrılma)
* Korkudan titriyordu. (neden-sonuç ilişkisi kurmuş)
*“Evden çıktı.” cümlesinde yer bildirmiş.
*“Akşamdan gidelim.” cümlesinde zaman bildirmiş.
*“Sıradan insanlardı onlar.” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş.
*“Senden iyi arkadaş bulamam.” cümlesinde karşılaştırma bildirmiş.
*“Sıkıntıdan tırnaklarını yerdi.” cümlesinde neden bildirmiş.
*”Her taraf kağıttan uçaklarla doluydu.” cümlesinde bir şeyin neyden yapıldığını göstermiş.
*Araçlardan biri kaza yaptı. (-ın Tamlayan eki yerine kullanılmış)
c. Eşitlik Eki
İsim soylu sözcüklere gelip onlara değişik anlamlar katan ve anlama bağlı olarak onları sıfat, zarf yapan - ce , -ca (-çe, -ça) ekleridir.
*Böyle çocukça davranmamalısın. (benzerlik anlamı katmış.)
*Sınıfça geziye gittik. (topluluk anlamı katmış.)
*Kiloca o daha şişmandı. (karşılaştırma anlamı katmış.)
*Çocuğu iyice dövmüşler. (pekiştirme anlamı katmış.)
*Masraflarınız şirketimizce ödenecek. (Tarafından anlamı katmış.)
*O yaşça benden büyüktür. (Bakımımdan anlamı katmış.)
*Gönlünce bir tatil geçirdi. (Göre- kanaat anlamı katmış.)
*Yıllarca bu mahallede oturduk.(Zaman bakımından çokluk)
d- İyelik(Tamlanan-sahiplik-aitlik) Ekleri:
Bir varlık veya kavramın kime ait olduğunu bildiren ekler, iyelik ekleridir. Genelde kimin sorusuna yanıt verirler.
(-(i)m,-( i)n, -i/-sı,-imiz,-iniz, -leri)
ev- im ev- imiz
ev- in ev- iniz
ev- i ev- leri
UYARI: Bir sözcüğün iyelik eki alıp almadığını bulmak için sözcüğe "kimin"sorusu sorulur.
Ø Belgisiz sıfatların, belgisiz zamir durumuna dönüşmeleri sırasında, düşen ismin yerine iyelik eki getirilir.
Bazı öğrenciler gelmedi.
Bazıları gelmedi.
Ø Yer bildiren zamirlerde kullanılır.
Burası çok sıcak.
Ø İsim tamlaması yapar.
Ø Sıfat görevinde bulunan bazı sözcüklerde bulunur. Ancak bu durumda iyelik eki olma özelliğini tamamen kaybeder:
Güzelim memleketi ne hale getirdiler.
canım ağaçları kesmişler.
Ø İyelik eklerini benzer eklerle karıştırmamak gerekir.
Kitab - ı geri verdim. Neyi aldı? àKitabı àHal E.
Kitab- ı çok değerlidir onun. Kimin kitabı? à onun àİyelik E.
Bunlardan hangisinin iyelik eki olduğunu hangisinin olmadığını anlamak için sözcüğe “kimin” sorusunu soralım.
(Benim) Öğretmenim beni severdi. à İyelik Eki
(Ben) Öğretmenim, artık ben de. à Ekeylem
e. İlgi(Tamlayan) Eki (in, -ın, -un, -ün, -nın, - nin, -nun, -nün)
İyelik ekiyle çok sıkı biçimde ilgisi olan bir ektir. Eklendiği isme ait olan başka bir sözün varlığını gösterir. Bağlı olduğu isim ilgi ekli isimden sonra gelir.
Ben-im (kitabım ) Biz - im (kitabımız)
Sen - in (kitabın ) Siz - in ( kitabınız)
O - nun (kitabı) Onlar -ın (kitapları)
Ø Bir sözcükte ilgi eki varsa, bu eke bağlı, iyelik ekli bir sözcük, gizli ya da açık, mutlaka vardır.
Gövde
Ø 
Kökün yapım eki alarak türemiş biçimine gövde denir.
göz - lük - çü
Kök Y.E Y.E
gövde
2.B.FİİL ÇEKİM EKLERİ
2.B.A. Haber (Bildirme) Kipleri
Ø Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa, fiil haber kipindedir.
Ø Fiillerdeki başlıca zamanlar şunlardır.
1. Geçmiş zaman
a) Görülen Geçmiş zaman (-Di,-dı,-du,-dü,-ti,-tı,-tu,-tü)
b) Duyulan Geçmiş zaman (-Miş, -mış, -muş, -müş)
2. Şimdiki Zaman ( -yor)
3. Gelecek Zaman ( -ecek )
4. Geniş Zaman (-r,-ar, -ır, -ir, -ur, - ür)
2.B.B. Dilek (İsteme) Kipleri
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur.
1. Gereklilik Kipi (-meli/malı)
2. Şart Kipi (Dilek- Koşul) (-se/-sa)
3. İstek Kipi (-e/-a)
4. Emir Kipi (---------)
YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER
I- BASİT SÖZCÜKLER
Yapım eki almamış sözcüklerdir. Genellikle kök halinde bulunurlar.
*Dün sizi aradım. dün (basit) siz-i (basit kök+ -i hal eki)
ara - dı - m (basit)
kök (-dı Z.E -m kişi eki)
* Öğrenci tahtaya bakıyordu.
tahta - - y - -a (basit)
Kök (-y kaynaştırma .h/ -a hal Eki)
bak – ı -yor - du (basit)
kök -ı ses türemesi -yor Z.E/ -du Z.E)
II- TÜREMİŞ SÖZCÜK
Bir veya birden fazla yapım eki alarak oluşmuş sözcüktür. Bu sözcüklerde kökten yapım ekiyle türeyen sözcük yeni bir anlam
kazansa bile kökle anlam ilişkisi devam eder. Türkçe köklere, önce yapım eki sonra çekim eki getirilir.Gövde halindeki sözcüklerdir.
* Şekerli çayı seviyorum. şeker - li (Türemiş) kök (-li Y.E)
* Kayak öğretmeni geliyor. kay - ak (Türemiş) Kök (-ak Y.E)
III- BİRLEŞİK SÖZCÜK
İki veya daha fazla sözcüğün birleşerek yeni bir anlam kazandığı sözcüktür. Birleşik sözcük oluşumları yönünden farklılıklar
gösterir.
1- Anlam Yönünden:
a) Sözcüklerden birinin anlamının yitirilmesiyle oluşan birleşik sözcükler :
*kara + ciğer *ateş + böceği *dülger + balığı *düş-e - yazdım
b) Her iki sözcüğün anlamının yitirilmesiyle oluşan birleşik sözcükler:
*kaba + kulak *su + çiçeği *kadın + budu *deve + tabanı
2- Tür Yönünden
c) Aynı türden sözcüklerin birleşmesiyle oluşan birleşik sözcükler:
*kadın + budu (isim+ isim) *Çanak + kale (isim +isim)
*Vezir + köprü(isim + isim) *dedi + kodu (eylem + eylem)
d) Aynı türden olmayan sözcüklerin birleşmesiyle oluşan birleşik sözcükler:
*bastı + bacak (eylem+ isim) * sivri + sinek (sıfat +isim)
*sarı + kanat (sıfat +isim) *al + bastı (isim + eylem)
e) Tür değişimiyle oluşanlar birleşik sözcükler :
*bu + gün (zarf olmuş) (sıfat +isim )
*biçer + döver (isim olmuş) (eylem +eylem)
3- Tamlama Görünümünde olanlar
a) İsim tamlaması görünümünde olanlar:
*horozibiği *kadınbudu *kuzukulağı *devetabanı
b) Sıfat tamlaması görünümünde olanlar:
*kabakulak *sarıkanat *cingöz *Eskişehir
4- Ses Değişimi Yoluyla Oluşanlar
a) Ses eklemesi yoluyla oluşanlar:
*hissetmek [ his-(s)- etmek ] *affetmek [ af-(f)- etmek ]
*hakketmek [ hak-(k)- etmek ]
b) Ses düşmesi yoluyla oluşanlar:
*hapsetmek [ hap(i)s+etmek ] *kaynana [ kay(ı)n+ana ]
*pazartesi [ pazar+(er)tesi ]