Cümlenin Ögeleri
CÜMLENİN ÖĞELERİ
Ø Bir duygu, düşünce veya durumu tam olarak anlatan sözcük ya da söz öbeklerine cümle denir. Bir cümlenin oluşması için en önemli şart,
Ø fiillerde kip ve şahıs bildiren bir unsurun bulunmasıdır. İsimlerde ise ekeylem alarak çekimlenmesidir. Yani eğer cümle içinde herhangi
Ø bir söz, haber veya dilek kiplerinden herhangi biriyle çekimli halde bulunuyorsa o, bir yargı bildiriyor demektir. Yargı bildirmek ise cümle
Ø olmanın en önemli koşuludur. Şahıs bildirmek, cümle olmak için her zaman gerekli değildir.
Gel à emir kipi (sen) à kip ve şahıs eki almamış, tek kelimelik bir cümledir.
Cümlede bulunabilecek öğeler, yüklem, özne, nesne ve tümleçlerdir.
ü CÜMLENİN TEMEL ÖGELERİ
ü 1.Yüklem
Ø Cümlede kip ve zaman bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur. Tek başına cümle özelliği gösterir. Diğer öğeler yüklemin tamamlayıcı
Ø öğeleridir.
Ø Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir öğeye soru soramayız. Onu çekimli durumda bulunan sözcüklerden anlarız. Bir cümlede ögeleri bulmak
Ø için sorular sadece yükleme sorulur.
“Biliyorum” sözü “bilmek” eyleminin şimdiki zamanla çekimlendiğini gösteriyor. Öyleyse yargı bildiriyor demektir. Dolayısıyla bir cümledir.
Ø Kelime grupları (tamlamalar, deyimler, birleşik sözcükler, eylemsi grupları, sayı grupları…) öğeler bulunurken asla parçalanmaz. Aynı şekilde
Ø birleşik fiiller de bölünmez.
“Biraz önce gelen çocuk, kapıcının oğluydu.” cümlesindeki altı çizili söz isim tamlaması olduğundan;
“O, eskiden, yaramaz bir çocuktu.” cümlesindeki altı çizili söz sıfat tamlaması olduğundan birbirinden ayrılmaz ve birlikte yüklem olur.
Ø Devrik cümleler, kurallı cümle haline getirildikten sonra öğeleri daha kolay bulunur.
Bu akşam geleceğim size. à Bu akşam size geleceğim.
ü 2.Özne
Ø Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ya da oluş içinde bulunan öğedir. Cümlenin temel öğesidir. Ancak her cümlede bulunmak zorunda
Ø değildir.
Ø Cümlede özneyi bulmak için yükleme “kim” ve “ne” sorularını sorarız. Ancak özellikle “ne” sorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, biz
Ø özne sorusunu yükleme değişik biçimde sorarız.
“Öğretmen soruyu bana sordu.”
2. Özne (Kim ?) 3. b.li nesne (neyi ?) 1.yüklem
ü 2.1-Gerçek Özne :
ü 2.1.a- Açık Özne: Ben film izliyorum. Kim? à ben
ü 2.1.b-Gizli Özne: Cümlede özne yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, açık olarak verilebileceği gibi, yüklemin çekiminden de çıkarılabilir.
ü Cümlede olmayan, yüklemdeki şahıs eklerinden anlaşılan bu tür öznelere “gizli özne” adı verilir.
Ø Gizli özneyi bulmanın yolu yüklemin önüne şahıs zamirleri getirmek yoluyla yapılır.
“Sana bu kitabı iki günlüğüne verebilirim.”Veren kim? (ben)
ü 2.b-Sözde Özne: Cümlenin temel öğeleri yüklem ve öznedir. Şayet bu öğeler yoksa o kelime grubu cümle değildir.
ü Bu sebeple edilgen çatılı (-n, -l) cümlelerde;
"Cam kırıldı." örneğinde olduğu gibi "cam" nesne (eylemden etkilenen varlık) olduğu halde cümlenin temel öğelerinden özne bulunmadığı için
özne kabul edilir ve bu tip özneler "sözde özne" olarak nitelendirilir.
Ø Bir cümlede sözde özne olup olmadığını cümleye “onlar tarafından” sözcükleri ilave edilerek bulunur. Cümlenin anlamı bozulmuyorsa özne
sözde öznedir.
Yollar bugün (onlar tarafından) iyi temizlenmiş. à sözde ö.
Kitaplar (onlar tarafından) çok yıpranmış. à gerçek özne
ü CÜMLENİN YARDIMCI ÖGELERİ
ØÖğeler bulunurken önce yüklem, ikinci olarak özne bulunur. Daha sonra cümlede anlatılanlara göre yardımcı öğelerden nesne, dolaylı tümleç ve
Ø zarf tümleci bulunur. Yardımcı öğelerin bulunmasında herhangi bir sıra söz konusu değildir. Ama genel olarak nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci
Øşeklinde bir sıralama uygulanmaktadır. Yüklem ve öznenin bulunma sırasına uyulmadığı zaman hata yapma ihtimali artar.
ü 1.Nesne
Ø Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir. Yükleme sorulan “kimi, neyi, ne” sorularına cevap verir.
Ø Nesneler hal ekini alıp almamalarına göre iki grupta incelenir.
ü 1.a- Belirtili Nesne: "neyi, kimi ?"
Ø Nesne görevinde bulunan söz, “-i” hal ekini almışsa, nesneye belirtili nesne denir.
“Çiçekleri annesine verdi.”
ü 1.b- Belirtisiz Nesne: "ne, kim",
Ø Nesne görevinde bulunan söz “-i” hal ekini almamışsa nesne, belirtisiz nesnedir. Ne, kim? sorusunu özne ile yükleme birlikte sormak gerekir.
(O) “Annesi için çiçek topladı.”
o Uyarı: İsim cümlelerinde nesne bulunmaz. Özneyi bulmak için “kimdir, nedir ?” sorusu sorulur. (Tamlamalar ayrılmaz.)
"İlkbaharda havalar çok güzeldi." bir isim cümlesidir, bu yüzden "güzel olan ne/nedir?" sorusuna cevap olarak verilen "havalar" öznedir.
"Ali sınıfın en arka sırasında oturan neşeli bir öğrencidir."
ü 2.Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)
ØYüklemin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri gösteren öğedir. Yükleme sorulan “-e”, “-de” ve “-den” hal eklerini alan sorulara aynı ekleri alarak
Ø cevap veren sözcük ya da söz öbekleri dolaylı tümleç görevinde bulunur. Soruların ve cevapların aynı ekleri alması zorunluluğu bunun diğer
Øöğelerle karışmasına engel olur.
"nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden; neye, neyde, neyden, hangi takdirde ..."
“Elindeki kitap ve defterleri bana verdi.” à “kime ?”
“Sizinle ancak yaza görüşürüz.” “-e” hal ekini almıştır. “ne zaman” sorusunu soruyoruz. “-e” hal eki almış olmasına rağmen dolaylı tümleç değildir.
“Kimseye sormadan dışarı çıktı.”à“nereye” sorusunu soruyoruz. Bu durumda soru, “-e” hal eki almış, ancak “dışarı” sözü aynı eki almamış.
Öyleyse buna da dolaylı tümleç diyemeyiz.
“Beni sınıfta iki saattir bekliyormuş.” “nerede ?” à D.T
“Hepimiz iki saattir ayakta bekliyoruz.” “nasıl” sorusunu sormamız gerekiyor. Görüldüğü gibi soru “-de” ekiyle sorulmamış. Demek ki öğe dolaylı tümleç değil.
“O, iki gün önce buradan ayrıldı.” “nereden ?” à D.T
“Senin de gelmeni yürekten isterdim.” cümlesinde altı çizili öğe “nasıl” sorusuna cevap verdiğinden dolaylı tümleç değildir.
“Şu elmadan üç kilo verir misin?” “neyden” àD.T
“Hastalandığından gelmedi.” “niçin?” Dolaylı tümleç değildir.
3.Zarf Tümleci(Zarf Tamlayıcısı)
Ø Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren öğelerdir. Bunların her biri değişik bir soruyla bulunur.
“nasıl, neden, ne zaman, niçin, niye, ne kadar"
Ø "Dışarı, içeri, ileri, geri ..." gibi zarflar yüklemin yönünü belirttikleri için zarf tümleci olur. Şayet bunlar yönelme halinde (-e) olursa o zaman dolaylı tümleç olur.
"Ali az önce dışarı çıktı." "dışarı" à zarf tümleci;
"Ali az önce dışarıya çıktı." "dışarıya" kelimesi dolaylı tümleçtir.
“Hava kararmadan köye inmeliyiz.” à“ne zaman ?”à Z.T
“Dosta düşmana muhtaç olmadan yaşamalıyız.” “nasıl?”àZ.T
"Aldığı notlar şaşılacak kadar yüksekti.” “ne kadar?” à Z.T
“Tek bir söz bile söylemeden içeri girdi.” “nereye ?”; à Z.T
“Zamanımız kalırsa bir örnek çözeriz.” “hangi takdirde”
Ø Cümleyi öğelerine ayırırken dikkat edilmesi gereken bir husus, azlık - çokluk zarflarının kullanımıdır.
“O, çok çalışkan bir öğrencidir.”
cümlesinde yüklem, altı çizili sözün tamamıdır. Çünkü “öğrenci” isimdir, “çalışkan” öğrencinin sıfatıdır. “çok” da çalışkan sıfatının zarfıdır. Dolayısıyla,
“çok çalışkan bir öğrenci” sıfat tamlaması olduğundan bunlar birbirinden ayrılmaz.
ü Zarf Tümleci (4.Edat Tümleci)
ü Yüklemin ne ile, kimin ile, hangi amaçla, yapıldığını gösteren söz öbeklerine edat tümleci denir.
Çıkmış sorularda, seçeneklerde bile olsa, edat tümleci adının geçtiği görülmemiştir. Ancak bazı soruların çözümünde yardımcı olduğu söylenebilir.
“ne ile, ne için, neyle, kimle kiminle, kim için”
“O, bütün yazılarını, dolma kalemle yazar.”
“Bu araştırmayı arkadaşlarıyla yapmış.”
“Bu yemekleri sizin için hazırladım.”
Uyarı:Soru cümlelerinin öğeleri cevap cümlesine çevrildikten sonra daha sağlıklı bulunur.Soru cümlelerinin öğelerini bulmakta zorlanırsanız, soruya cevap
vererek öğelerini bulmayı deneyin.
Ayşe buraya nasıl (yürüyerek) gelmiş.
Ö DT ZT Y
ARASÖZ
ØCümleden çıkarıldığı zaman anlamda bir bozukluk meydana getirmeyen kelime veya kelime gruplarına arasöz/aracümle denir. Cümlenin öğeleri bulunurken
Øbu tip kelime ve kelime grupları cümle dışı unsur sayılır.
ØCümle içinde her söz, cümlenin bir öğesi durumunda değildir. Yükleme sorulan sorulara cevap vermeyen söz veya söz öbekleri cümle dışı unsur sayılır.
"Kitap okuyanlardan biri, emekli öğretmen Zeki Bey, ağır ağır, yerinden kalktı." cümlesinde "emekli öğretmen Zeki Bey" arasözdür. "Kitap okuyanlardan biri
" öğesinin açıklayıcısıdır. Arasöz/aracümlelerin başında ve sonunda virgül veya tire (kısa çizgi) vardır.
ü Hitaplar da cümle dışı unsurdur.
"Ey Türk geçliği! Birinci vazifen Türk istiklâl ve cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir." cümlesinin öznesi "Ey Türk geçliği!" değil, "birinci vazife”ndir.
ü Cümleleri birbirine bağlayan bağlaçlar da cümle dışı unsurdur. "Çok anlattım ama dinletemedim" cümlesinde "ama" bağlacı cümle dışı unsurdur.
ü Nesne, özne, dolaylı tümleç ve zarf tümleçlerini birbirine bağlayan bağlaçlar cümle dışı unsur değildir.
v Açıklamadan da anlaşılacağı gibi arasözün iki işlevi vardır.
“O kasabayı, doğduğum yeri, bu kitapta tanıttım.”
Nesne D.T. Y
ü !! Arasöz daima açıkladığı öğeden sonra gelir.
“Ahmet, siz de çok iyi bilirsiniz, derslerine pek çalışmaz.”
Ö D.T. Z. T. Y
ü Arasöz ve aracümleler iki virgül arasında ya da iki kısa çizgi arasında verilir.
“Anneme, hayatını bana adayan kadına, saygıda kusur etmem.”
D.T Dolaylı Tümleç Y
CÜMLE VURGUSU
ØCümlede asıl anlatılmak istenen öğe vurgulanır. Biz konuşurken, önemsediğimiz öğeyi cümlenin herhangi bir yerinde ses tonumuzu yükselterek vurgulayabiliriz.
ØAncak yazıda bunu yapamayacağımızdan, vurgulamak istediğimiz öğeyi yükleme yaklaştırırız. Yani cümlede yükleme en yakın öğe, en çok vurgulanan öğedir.
“O, beni, hep burada bekler.”
Özne Nesne Zarf T. Dolaylı T. Yüklem
"Bu şiiri törende arkadaşımız okudu." cümlesinde "arkadaşımız" vurgulanırken;
"Arkadaşımız bu şiiri törende okudu." cümlesinde "törende" öğesi önem kazanmaktadır.
NOT: Cümlede vurgulanmak istenen öğe her zaman yüklemden önce getirilir; ancak –mi? soru edatının kullanıldığı cümlelerde vurgu –mi? soru edatından önceki öğededir.
Örnek1: Yarın Isparta’ya gideceğiz.
Örnek2: Yarın mı Isparta’ya gideceğiz?