FİİLLER:Baş-lı-yor
FİİLLER (EYLEMLER)
Fiiller, kalıcı kavram ya da varlıkları karşılamaz. Bunlar hareketleri, oluşları, durumları karşılar. Fiiller, iş, oluş, hareketlerini bir zamana bağlı olarak gerçekleştirir. Fiil tabanlarından sonra getirilen eklerle fiillere zaman anlamı kazandırılır.
FİİLİN ADI ( MASTAR )
Fiiller, kök veya gövdelerine eklenen -mek ekiyle isimlendirilir. Mastarlar, kişi ve zamanı belli etmez.
v gel -mek ağla-mak
v bak-mak doğ-mak
v üşü-mek koş-mak
Uyarı:--mek eki, bir kelimenin fiil olup olmadığını da anlamaya yardımcı olur. -mek eki Ünlü uyumuna göre -mak olur.
v git-mek oku-mak
v sil-mek sor-mak
v yürü-mek bak-mak
ANLAMINA GÖRE FİİLLER
1.Kılış (İş) Fiilleri:
Ø Öznenin yaptığı işten etkilenen fiillerdir. Bu fiiller geçişli fiillerdir; nesne alırlar. Öznenin isteği ile gerçekleşen, yapılan hareketin başka bir nesneye yöneldiği fiillerdir.
Adam, ağacın dalını kesiyor. (Neyi ? à ağacın dalını)
v Bu fiillerin geçekleşmesi bir nesneye bağlıdır.
ü Kazmak, sevmek, bilmek, anlatmak, satmak, temizlemek gibi eylemler kılış fiilidir.
2.Durum Fiilleri:
v Genellikle hareket halinde olmayan bir durumu veya takınılan bir tavrı belirten fiillerdir..
v Geçişsiz-nesne almayan fiillerdir.
v Durum fiillerin gerçekleşmesi için nesneye gerek yoktur.
Ø Çocuklar havuzda yüzüyor. (Neyi yüzüyor? à ---)
Oturmak, uyumak, susmak, şaşırmak, ağlamak,pişmek gibi fiiller bir nesne veya varlık üzerinde gerçekleştirilmez.
3.Oluş Fiilleri:
Ø Eylem özelliği olan ancak hareket bildirmeyen fiillerdir.
Ø Öznenin yapısındaki öznenin iradesi dışındaki değişimi ifade eder.
Ø Bir durumdan başka bir duruma geçme söz konusudur.
Ağaçtan düşen yaprak da sararmış, solmuştu.
Sararmak, güzelleşmek, şişmanlamak, büyümek, yeşermek gibi fiiller hareket değil, istenmeden oluşan değişimi belirtir.
FİİLLERİN TABANI
Fiillerin mastar veya çekim eklerini attıktan sonra geri kalan kısımlarına fiil tabanı denir. Fiilin anlamı tabanda oluşur.
Gel-mek à Gel-ecek-ler
Yaz-mak à Yaz-mış-lar
FİİL ÇEKİMİ
Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine denir. Bir çekimde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Fiillerin cümlede kullanılmış şekline ise çekimli fiil denir.
FİİLLERDE KİŞİ (ŞAHIS)
Fiillerde kişi, fiilin gösterdiği işi, hareketi, oluşu, yapandır. Tekil ve çoğul olmak üzere ikiye ayrılır.
TEKİL ÇOĞUL
1. Tekil Kişi (Ben) –m,-ım,-im ( Biz) -k,-ız,-iz
2. Tekil Kişi (Sen) -n, -sın, -sin (Siz) -niz,-sınız,-siniz
3. Tekil Kişi (O ) --- ( Onlar ) –ler, -lar
Fiiller eylemi yapan kişiyi de belirtmek zorundadır. Ancak her zaman fiile şahıs eki eklenmez. Fiile “ kim ?” sorusunu sorarak kişiyi buluruz.
Örnek: -çalışıyor.
-Kim çalışıyor ?
-O çalışıyor. ( O lll. Tekil kişi )
FİLLERDE KİP
Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.
Türkçe’de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir.
A. HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa, fiil haber kipindedir. Biz bunu fiilin çekimini adlandırırken açıklarız aslında. Örneğin; “gelecek” fiilinin çekimini söylerken “gelecek zamanla çekimlenmiş” deriz. İşte çekimi adlandırırken “zaman” ifadesini kullanıyorsak fiilin kipi “haber kipi”dir.
Fiillerdeki başlıca zamanlar şunlardır.
1. Geçmiş zaman
a) Görülen Geçmiş zaman (-Di, dı, du, dü,ti,tı,tu,tü)
b) Duyulan Geçmiş zaman (-Miş, mış, muş, müş)
2. Şimdiki Zaman ( -yor)
3. Gelecek Zaman ( -ecek )
4. Geniş Zaman (-r,-ar, -ır, -ir, -ur, - ür)
1. a) Bilinen-Görülen Geçmiş Zaman (-di’li)
Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir.
I. Tekil Şahıs al - dı - m
II. Tekil Şahıs al - dı - n
III. Tekil Şahıs al - dı
I. Çoğul Şahıs al - dı - k
II. Çoğul Şahıs al - dı - nız
III.Çoğul Şahıs al-dı-lar
1.b) Öğrenilen-Duyulan Geçmiş Zaman (-miş’li)
Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde ifade eden ve yapılan eyleme şahit olmamayı belirten çekimdir.
al - mış - ım al - mış - ız
al - mış - sın al - mış - sınız
al - mış al - mış - lar
Uyarı: “-miş” eki her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir.
“Elin kanamış, ne yaptın yine?”
cümlesinde “-mış” eki görülen bir durumu anlatmaktadır.
“Sıcak sobanın başında uyuyakalmışım.”
Cümlesinde ise sonradan farkına varılan bir durum anlatılmaktadır.
2. Şimdiki Zaman
Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir.
Çalış - (ı)yor - um Çalış - (ı)yor - uz
Çalış - (ı)yor - sun Çalış - (ı)yor - sunuz
Çalış - (ı)yor Çalış - (ı)yor - lar
Uyarı: Parantez içinde gösterilen ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: “uyu - yor”
Fiile şimdiki zaman anlamı veren, hatta “-yor” ekinden daha kesin bir biçimde “işin üzerinde olma” anlamını veren bir diğer ek de “-makta, -mekte” ekidir.
Gel - mekte - y – im Gel - mekte - y - iz
Gel - mekte – sin Gel - mekte - siniz
Gel – mekte Gel - mekte - ler
Ayrıntı:Hatta bazı kullanımlarda bu ekin “-mada, -mede” şekillerine dönüştüğü görülür.
v “Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer”
3. Gelecek Zaman
Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder.
Sor-acak-ım (soracağım) Sor-acak-ız (soracağız)
Sor - acak – sın Sor - acak - sınız
Sor – acak Sor - acak - lar
4. Geniş Zaman
Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir. Daha çok alışkanlık haline gelen, genellikle yapılan eylemler için kullanılır.
Koş - ar – ım Koş - ar - ız
Koş - ar – sın Koş - ar - sınız
Koş – ar --- Koş - ar - lar
B. DİLEK (İSTEME) KİPLERİ
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Örneğin; “gitmeliyim” sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. Dilek kiplerinin dört çekimi bulunuyor.
1. Gereklilik Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir. Ancak daha çok zorunluluk bildirir.
Sor - malı - y – ım Sor - malı - y - ız
Sor - malı – sın Sor - malı - sınız
Sor – malı Sor - malı – lar
v “Bu yazıyı iki saatte bitirmeliyim.” cümlesinde gereklilik,
v “Şimdiye dek eve gelmiş olmalı.” İhtimal anlamı verir.
2. Şart Kipi (Dilek- Koşul)
Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir.
Bul - sa - m Bul - sa - k
Bul - sa – n Bul - sa - nız
Bul – sa Bul - sa - lar
v Şu okul bir bitse de rahatlasak.”cümlesinde istek,
v Kapıyı açsa beni görecekti.” cümlesinde koşul anlamı verir.
3. İstek Kipi
Eskiden çok kullanılan ancak günümüzde oldukça sınırlı bir kullanım alanı bulunan fiil kipidir. “-a, -e” eki kullanılarak yapılır.
Bil - e - y - im (-eyim) Bil - e - lim
Bil - e – sin Bil - e - siniz
Bil – e Bil - e - ler
Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır.
v Son yazdığım şiiri getireyim.
v Anlat da neler olduğunu, biz de bilelim.
4. Emir Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Emir kipinin çekimi şahıs ekleri ile yapılmaz!
- ---
gel gel – iniz(gel-in)
gel - sin gel - sin - ler
Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur.
“Yarın bize biraz erken gel.”
“Çıkın odadan hepiniz.”
FİİL ÇEKİMLERİNDE OLUMSUZLUK
Eylemlerin gerçekleştiğini bildiren fiillere olumlu fiiller denir, gerçekleşmediğini bildiren fiillere de olumsuz fiil denir.
Ø Fiillerde olumsuzluk -me eki ile sağlanır.
Olumlu Olumsuz
gitti gitmedi
yazdı yazmadı
gelecek gelmeyecek
Ø Olumsuzluk eki fiil tabanından ya da gövdesinden hemen sonra, kip eklerinden hemen önce gelir. Mastar eki daha sonra gelir.
Yazma yaz - ma - mak
f.tabanı olumsuzluk eki mastar eki
Gel - miş - sin -> Gel - me - miş - sin
![]() |
f.tabanı ol.suz eki kip eki kişi eki
Ayrıntı:-me, ma ekinden başka “değil” kelimesi de fiillerde olumsuzluk sağlar.
Seni tanıyor değilim . ( tanımıyorum)
Uyarı: Olumsuz çekimde tek özel durum, geniş zamanın çekiminde görülür.
Bil - ir - im à Bil – me-m *Bil - ir àBil -mez
Bil - ir - sin à Bil –mez-sin *Bil-ir-sin-iz àBil –mez-siniz
Bil - ir - iz à Bil – me-y-iz *Bil-ir-ler à Bil–mez-ler
FİİL ÇEKİMİNDE SORU
Fiil çekiminin soru şekli “mı, mi” ile yapılır. Fiilin bildirdiği işin olup olmadığını anlatan biçimlerdir. Fiil çekiminde “mi” bazen kip ekiyle şahıs eki arasında, bazen şahıs ekinden sonra gelir.
Ø “ mi “ soru eki her ne şekilde yazılırsa yazılsın kelimeden ayrı yazılır;
Yemeğini yedin mi ?
Derslerini yaptın mı ?
Daha önce futbol oynamış mıydın ?
Ø -mi soru eki büyük ünlü uyumuna uyar.
Oynadın mı ? Okudun mu ?
Sildin mi ? Yürüdün mü ?
Ø Soru eki “mi” den sonra gelen ekler bitişik yazılır;
Görmüş müydün ?
Anlamış mıydın ?
Gitmiş miydin ?
FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI
Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. Elbette bu, cümlenin anlamıyla ilgilidir. Kısaca, cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir.
“Sizi yarın burada bekliyorum.” cümlesinde “bekliyorum” yüklemi şimdiki zamanla çekimlendiği halde iş “yarın” yani gelecek zamanda yapılacaktır.
v “O her gün aynı saatte yola çıkıyor.” , iş “her gün” yani geniş zamanda yapılıyor.
v “O daha üç yaşındayken babasını kaybediyor.”
v “Bu dilekçeyi sonra yazarsınız.” iş gelecek zamanda yapılacak.
v “Keloğlan’ın yolu bir gün bir kasabaya düşer.” cümlesinde geniş zaman, geçmiş zaman yerine kullanılmış.
Ayrıntı:Bazı cümlelerde ise haber kipleri dilek kipleri yerine kullanılır.
v “Bu cami de bize Selçuklulardan kalma bir eser olacak.”
cümlesinde gelecek zaman, gereklilik kipi (olmalı) anlamında kullanılmıştır.
v “Gelsen de şu işleri birlikte yapsak.” cümlesinde şart kipi, istek anlamında kullanılmıştır.
“Şöyle buyrun efendim!” cümlesinde emir, istek anlamındadır.
Uyarı: Zaman kaymasının olduğu cümleler anlamca bozuk değildir. Bu sadece Türkçe’nin bir söyleyiş zenginliğidir.
Yusuf YILMAZ