FİİLLER:Baş-lı-yor

FİİLLER (EYLEMLER)

Fiiller, kalıcı kavram ya da varlıkları karşılamaz. Bunlar hareketleri, oluşları, durumları karşılar. Fiiller, iş, oluş, hareketlerini bir zamana bağlı olarak gerçekleştirir. Fiil tabanlarından sonra getirilen eklerle fiillere zaman anlamı kazandırılır.

FİİLİN ADI ( MASTAR )

Fiiller, kök veya gövdelerine eklenen  -mek  ekiyle isimlendirilir. Mastarlar, kişi ve zamanı  belli  etmez.

v  gel -mek                     ağla-mak

v  bak-mak                   doğ-mak

v  üşü-mek                                    koş-mak

Uyarı:--mek eki, bir kelimenin fiil olup olmadığını da anlamaya yardımcı olur. -mek eki  Ünlü uyumuna göre -mak olur.

v  git-mek                 oku-mak

v  sil-mek                  sor-mak

v  yürü-mek             bak-mak

ANLAMINA GÖRE FİİLLER

1.Kılış (İş) Fiilleri:

Ø  Öznenin yaptığı işten etkilenen fiillerdir. Bu fiiller geçişli fiillerdir; nesne alırlar. Öznenin isteği ile gerçekleşen, yapılan hareketin başka bir nesneye yöneldiği fiillerdir.

       Adam, ağacın dalını kesiyor. (Neyi ? à ağacın dalını)

v  Bu fiillerin geçekleşmesi bir nesneye bağlıdır.

ü  Kazmak, sevmek, bilmek, anlatmak, satmak, temizlemek gibi eylemler kılış fiilidir.

2.Durum Fiilleri:

v  Genellikle hareket halinde olmayan bir durumu veya takınılan bir tavrı belirten fiillerdir..

v  Geçişsiz-nesne almayan fiillerdir.

v  Durum fiillerin gerçekleşmesi için nesneye gerek yoktur.

Ø  Çocuklar havuzda yüzüyor. (Neyi yüzüyor? à ---)

       Oturmak, uyumak, susmak, şaşırmak, ağlamak,pişmek  gibi fiiller bir nesne veya varlık üzerinde gerçekleştirilmez.

3.Oluş Fiilleri:

Ø  Eylem özelliği olan ancak hareket bildirmeyen fiillerdir.

Ø  Öznenin yapısındaki öznenin iradesi dışındaki değişimi ifade eder.

Ø  Bir durumdan başka bir duruma geçme söz konusudur.

       Ağaçtan düşen yaprak da sararmış, solmuştu.

       Sararmak, güzelleşmek, şişmanlamak, büyümek, yeşermek gibi fiiller hareket değil, istenmeden oluşan değişimi belirtir.

FİİLLERİN TABANI

Fiillerin mastar veya çekim eklerini attıktan sonra geri kalan kısımlarına fiil tabanı denir. Fiilin anlamı tabanda oluşur.

Gel-mek   à        Gel-ecek-ler

Yaz-mak   à       Yaz-mış-lar

FİİL ÇEKİMİ

Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine denir. Bir çekimde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Fiillerin cümlede kullanılmış şekline ise çekimli fiil denir.

FİİLLERDE KİŞİ (ŞAHIS)

Fiillerde kişi, fiilin gösterdiği işi, hareketi, oluşu,  yapandır. Tekil ve çoğul olmak üzere ikiye ayrılır.

               TEKİL                                             ÇOĞUL

       1. Tekil Kişi  (Ben) –m,-ım,-im   ( Biz)       -k,-ız,-iz

       2. Tekil Kişi  (Sen) -n, -sın, -sin   (Siz) -niz,-sınız,-siniz

       3. Tekil Kişi    (O )   ---                    ( Onlar ) –ler, -lar

   Fiiller eylemi yapan kişiyi de belirtmek zorundadır. Ancak her zaman fiile şahıs eki eklenmez. Fiile “ kim ?” sorusunu sorarak kişiyi buluruz.

       Örnek:    -çalışıyor.

       -Kim çalışıyor ?

       -O çalışıyor.    ( O lll. Tekil kişi )

FİLLERDE KİP

Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.

Türkçe’de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir.

A. HABER (BİLDİRME) KİPLERİ                       

Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa, fiil haber kipindedir. Biz bunu fiilin çekimini adlandırırken açıklarız aslında. Örneğin; “gelecek” fiilinin çekimini söylerken “gelecek zamanla çekimlenmiş” deriz. İşte çekimi adlandırırken “zaman” ifadesini kullanıyorsak fiilin kipi “haber kipi”dir.

Fiillerdeki başlıca zamanlar şunlardır.

                1. Geçmiş zaman 

              a) Görülen Geçmiş zaman  (-Di, dı, du, dü,ti,tı,tu,tü)

              b) Duyulan Geçmiş zaman   (-Miş, mış, muş, müş)

                2. Şimdiki Zaman      ( -yor)

                3. Gelecek Zaman      (  -ecek )

                4. Geniş Zaman          (-r,-ar, -ır, -ir, -ur, -  ür)

1. a) Bilinen-Görülen Geçmiş Zaman (-di’li)

Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir.

       I. Tekil Şahıs                        al - dı - m

       II. Tekil Şahıs                       al - dı - n

       III. Tekil Şahıs                      al - dı

       I. Çoğul Şahıs                       al - dı - k

       II. Çoğul Şahıs                      al - dı - nız

       III.Çoğul Şahıs                       al-dı-lar

1.b) Öğrenilen-Duyulan Geçmiş Zaman (-miş’li)

Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde ifade eden ve yapılan eyleme şahit olmamayı belirten çekimdir.

       al - mış - ım                      al - mış - ız

       al - mış - sın                    al - mış - sınız

       al - mış                           al - mış - lar

Uyarı: “-miş” eki her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir.

       “Elin kanamış, ne yaptın yine?”

cümlesinde “-mış” eki görülen bir durumu anlatmaktadır.

       “Sıcak sobanın başında uyuyakalmışım.”

Cümlesinde ise sonradan farkına varılan bir durum anlatılmaktadır.

2. Şimdiki Zaman

Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir.

       Çalış - (ı)yor - um                    Çalış - (ı)yor - uz

       Çalış - (ı)yor - sun                   Çalış - (ı)yor - sunuz

       Çalış - (ı)yor                           Çalış - (ı)yor - lar

Uyarı: Parantez içinde gösterilen ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: “uyu - yor”

Fiile şimdiki zaman anlamı veren, hatta “-yor” ekinden daha kesin bir biçimde “işin üzerinde olma” anlamını veren bir diğer ek de “-makta, -mekte” ekidir.

       Gel - mekte - y – im     Gel - mekte - y - iz

       Gel - mekte – sin         Gel - mekte - siniz

       Gel – mekte                  Gel - mekte - ler

Ayrıntı:Hatta bazı kullanımlarda bu ekin “-mada, -mede” şekillerine dönüştüğü görülür.

v  “Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer”

 

3. Gelecek Zaman

Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder.

       Sor-acak-ım (soracağım)      Sor-acak-ız (soracağız)

       Sor - acak – sın                      Sor - acak - sınız

       Sor – acak                              Sor - acak - lar

4. Geniş Zaman

Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir. Daha çok alışkanlık haline gelen, genellikle yapılan eylemler için kullanılır.

       Koş - ar – ım     Koş - ar - ız

       Koş - ar – sın     Koş - ar - sınız

       Koş – ar   ---       Koş - ar - lar

B. DİLEK (İSTEME) KİPLERİ

Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Örneğin; “gitmeliyim” sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. Dilek kiplerinin dört çekimi bulunuyor.

1. Gereklilik Kipi

Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir. Ancak daha çok zorunluluk bildirir.

       Sor - malı - y – ım    Sor - malı - y - ız

       Sor - malı – sın        Sor - malı - sınız

       Sor – malı                 Sor - malı – lar

v  “Bu yazıyı iki saatte bitirmeliyim.” cümlesinde gereklilik,

v  “Şimdiye dek eve gelmiş olmalı.”  İhtimal anlamı verir.

2. Şart Kipi (Dilek- Koşul)

Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir.

       Bul - sa - m   Bul - sa - k

       Bul - sa – n   Bul - sa - nız

       Bul – sa         Bul - sa - lar

v  Şu okul bir bitse de rahatlasak.”cümlesinde istek,

v  Kapıyı açsa beni görecekti.” cümlesinde koşul anlamı verir.

3. İstek Kipi

Eskiden çok kullanılan ancak günümüzde oldukça sınırlı bir kullanım alanı bulunan fiil kipidir. “-a, -e” eki kullanılarak yapılır.

       Bil - e - y - im (-eyim)   Bil - e - lim

       Bil - e – sin                     Bil - e - siniz

       Bil – e                              Bil - e - ler

Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır.

v  Son yazdığım şiiri getireyim.

v  Anlat da neler olduğunu, biz de bilelim.

4. Emir Kipi                                                           

Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Emir kipinin çekimi şahıs ekleri ile yapılmaz!

-                  ---

gel             gel – iniz(gel-in)

gel - sin     gel - sin - ler

Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur.

“Yarın bize biraz erken gel.”

“Çıkın odadan hepiniz.”

FİİL ÇEKİMLERİNDE OLUMSUZLUK

Eylemlerin gerçekleştiğini bildiren fiillere olumlu fiiller denir, gerçekleşmediğini bildiren fiillere de olumsuz fiil denir.

Ø  Fiillerde olumsuzluk -me eki ile sağlanır.

                Olumlu                                                Olumsuz

       gitti                                                       gitmedi

       yazdı                                                    yazmadı

       gelecek                                                 gelmeyecek

Ø  Olumsuzluk eki fiil tabanından ya da gövdesinden hemen sonra, kip eklerinden hemen önce gelir. Mastar eki daha sonra gelir.

    Yazma                    yaz -       ma -              mak

 

   f.tabanı                  olumsuzluk eki      mastar eki

Gel - miş - sin -> Gel -     me -    miş -    sin

 

                              f.tabanı  ol.suz eki kip eki  kişi eki

Ayrıntı:-me, ma ekinden başka “değil” kelimesi de fiillerde olumsuzluk sağlar.

Seni tanıyor değilim . ( tanımıyorum)

Uyarı: Olumsuz çekimde tek özel durum, geniş zamanın çekiminde görülür.

       Bil - ir - im  à Bil – me-m       *Bil - ir  àBil -mez

       Bil - ir - sin  à Bil –mez-sin    *Bil-ir-sin-iz àBil –mez-siniz

       Bil - ir - iz    à Bil – me-y-iz    *Bil-ir-ler   à Bil–mez-ler

FİİL ÇEKİMİNDE SORU

Fiil çekiminin soru şekli “mı, mi” ile yapılır.  Fiilin bildirdiği işin olup olmadığını anlatan biçimlerdir. Fiil çekiminde “mi” bazen kip ekiyle şahıs eki arasında, bazen şahıs ekinden sonra gelir.

Ø  “ mi “ soru eki her ne şekilde yazılırsa yazılsın kelimeden ayrı yazılır;

       Yemeğini yedin mi ?

       Derslerini yaptın mı ?

       Daha önce futbol oynamış mıydın ?

Ø  -mi soru eki büyük ünlü uyumuna uyar.

       Oynadın mı ?      Okudun mu ?

       Sildin mi ?            Yürüdün mü ?

Ø  Soru eki “mi” den sonra gelen ekler  bitişik yazılır;

       Görmüş müydün ?

       Anlamış mıydın   ?

       Gitmiş miydin      ?

FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI

Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. Elbette bu, cümlenin anlamıyla ilgilidir. Kısaca, cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir.

“Sizi yarın burada bekliyorum.” cümlesinde “bekliyorum” yüklemi şimdiki zamanla çekimlendiği halde iş “yarın” yani gelecek zamanda yapılacaktır.

v  “O her gün aynı saatte yola çıkıyor.” , iş “her gün” yani geniş zamanda yapılıyor.

v  “O daha üç yaşındayken babasını kaybediyor.”

v  “Bu dilekçeyi sonra yazarsınız.” iş gelecek zamanda yapılacak.

v  “Keloğlan’ın yolu bir gün bir kasabaya düşer.”  cümlesinde geniş zaman, geçmiş zaman yerine kullanılmış.

Ayrıntı:Bazı cümlelerde ise haber kipleri dilek kipleri yerine kullanılır.

v  “Bu cami de bize Selçuklulardan kalma bir eser olacak.”

cümlesinde gelecek zaman, gereklilik kipi (olmalı) anlamında kullanılmıştır.

v  “Gelsen de şu işleri birlikte yapsak.” cümlesinde şart kipi, istek anlamında kullanılmıştır.

“Şöyle buyrun efendim!” cümlesinde emir, istek anlamındadır.

Uyarı: Zaman kaymasının olduğu cümleler anlamca bozuk değildir. Bu sadece Türkçe’nin bir söyleyiş zenginliğidir.

Yusuf YILMAZ